درباره تقویم هجری شمسی گاه‌شماری با مبدا هجرت و بر اساس حرکت زمین به دور خورشید


در طول تاریخ ایرانیان نسبت به داشتن تقویم و اهمیت آن بسیار کوشا و علاقمند بوده‌اند. آنان جزو اولین اقوام و فرهنگ‌هایی بودند که تقویم شمسی را نسبت به تقویم قمری یا قمرشمسی استفاده و ترجیح دادند. خورشید همواره یک مظهر مقدس به حساب می‌آمده است و جایگاه مهمی در ادبیات و فرهنگ ایرانیان داشته است.

حتی نشانه‌هایی از پدیده‌ای که مبنای تقویم شمسی است در تخت جمشید قابل مشاهده می‌باشد. سنگ‌نگاره زیر برابر شدن نیرو و توان شیر و گاو در حال نبرد را در اعتدال بهاری نشان می‌دهد. شیر نماد خورشید و گاو نماد زمین است. به عبارت دیگر در اعتدال بهاری که مقارن نوروز است، طول شب و روز برابر و سپس طول روز افزایش می‌یابد.

برتری شیر(خورشید) بر گاو(زمین) در اعتدال بهاری
برتری شیر(خورشید) بر گاو(زمین) در اعتدال بهاری
تصویر برگرفته از ویکی پدیا

حتی نشان شیر و خورشید نیز می‌تواند برگرفته از اهمیت خورشید در ایران باشد که مایه اختلاف امپراتوری ایران به عنوان دولت شیعی و امپراتوری عثمانی به عنوان دولت سنی مذهب بود. نشان شیر به حضرت علی(ع) نسبت داده می‌شد. وجود خورشیدی که از پشت شیر در حال طلوع است این نسبت را کمرنگ می‌کند. به احتمال زیاد شیر و خورشیدی که با هم مقارن هستند می‌تواند نشان دهنده اهمیت خورشید در زندگی ایرانیان باشد. این مورد با مطالعه شواهدی که نماد شیر و خورشید را در بر دارند مشهود تر خواهد شد.

سکه دوران جهانگیرشاه پادشاه هند
سکه دوران جهانگیرشاه پادشاه هند
تصویر برگرفته از ویکی پدیا

ساکنان مناطق استوایی نه تنها اهمیت خورشید را درک نمی‌کنند بلکه تغییرات آن نیز چندان برای آنان محسوس نیست. آنان نه برگ ریزان خزان را می‌بینند و نه بارش برف و بسیاری دیگر از پدیده‌هایی که به تاثیرات خورشید برمی‌گردد. چنین امری در مورد مردمانی که در منطقه آب و هوایی غیر استوایی زندگی می‌کنند کاملا متفاوت است. به عبارت دیگر اگر در مناطق استوایی تقویم شمسی یک ابزار اختیاری باشد، در مناطق غیر استوایی یک الزام است. ایرانیان باید به خود ببالند که در میان سایر مللی که این تغییرات را درک می‌کردند از پیشگامان تقویم شمسی باشند.

مجموعه گاه‌شماری و تقویم‌هایی که تحت عنوان گاه‌شماری ایرانی شناخته می‌شوند، سلسله تقویم‌هایی هستند که برای دو هزار سال در پارس یا ایران ابداع و مورد استفاده قرار گرفته‌‌اند. در طی این زمان که یکی از طولانی‌ترین وقایع تاریخ بشری است، این تقویم‌ها به سوی تکامل هر چه بیشتر برای افزایش دقت لازم برای امور حکومتی، طبیعی و مذهبی بهینه شده‌اند.

تقویم هجری شمسی، تقویم رسمی ایران و افغانستان است، گرچه تفاوت‌هایی نیز دارند. سال‌های این تقویم با حروف لاتین AP که حروف اول Anno Persico است، مشخص می‌شود. از آنجا که شروع سال‌ها براساس محاسبات نجومی تعیین می‌شود و نه قراردادی، بسیار دقیق‌تر از تقویم میلادی است. در ایران زمان شروع سال، نقطه اعتدال بهاری می‌باشد که طبق محاسبات نجومی و براساس زمان نصف النهار استاندارد ایران تعیین می‌شود.

پیشینه

قدیمی‌ترین شواهد سنت‌های تقویمی ایران به حدود 2000 سال قبل از میلاد مسیح(ع)، یعنی به قبل از دوره هخامنشیان باز می‌گردد. آنچه فصل مشترک تقویم‌های ایرانی است، همین سنت‌های تقویمی مانند نوروز و یلدا است. مجمع عمومی سازمان ملل در تاریخ 4 اسفند 1388 به پیشنهاد جمهوری آذربایجان روز نوروز را با ریشه ایرانی در تقویم خود جای داد. در متن به تصویب رسیده روز 21 مارس با قدمتی بیش از 3000 سال که امروزه توسط 300 میلیون نفر جشن گرفته می‌شود، توصیف گردیده است. در 8 مهر همان سال، نوروز به پیشنهاد ازبکستان به عنوان میراث معنوی در سازمان عملی و فرهنگی سازمان ملل متحد(یونسکو) به ثبت جهانی رسیده بود.

در مورد تقویم مورد استفاده در پیش از دوره هخامنشیان سند و مدرک روشنی در دست نیست. از میان گاه‌شماری‌های منسوب به این دوره می‌توان به گاه‌شماری میترایی و گاه‌شماری اوستایی کهن اشاره کرد. خلاصه گفتار ابوریحان بیرونی در مورد تقویم مورد استفاده این دوره مطابق زیر است:

ملوک پیشدادی از پارسیان سال را سیصد و شصت روز می‌گرفتند. هر ماه را سی روز بدون کم و کسر و در هر شش سال یک ماه کبیسه می‌کردند. در صد و بیستمین سال دو ماه کبیسه می‌کردند و این سال را بزرگ و سال فرخنده دانسته و در آن به عبادات و مصالح ملک می‌پرداختند.

در مورد تقویم مورد استفاده در سلسله هخامنشیان از دو تقویم مطرح نام برده می‌شود. یک تقویم با ریشه مصری و یک تقویم با ریشه بابلی که به ترتیب گاه‌شماری اوستایی نو و گاه‌شماری پارسی قدیم هستند. البته در کتاب "تاریخ تاریخ در ایران" که جدیدترین پژوهش در این زمینه به نظر می‌رسد، ریشه مصری تقویم اول به شدت رد شده است. در این دوره مبدا شروع تقویم با پادشاهی هر شاه از یک شروع می‌شد.

پس از حمله اسکندر مقدونی و انقراض هخامنشیان، سلسله سلوکیان دو گاه‌شماری یونانی و گاه‌شماری مقدونیایی را رواج دادند. البته لازم به ذکر است که در آن زمان پیشرفته‌ترین گاه‌شماری، گاه‌شماری بابلی بود. این گاه‌شماری از نوع قمرشمسی می‌باشد که هرگاه تقویم از موضع طبیعی خود عقب می‌افتد منجمان ماه سیزدهم را برای جبران اضافه می‌کردند. گاه‌شماری مقدونیایی و گاه‌شماری پارسی قدیم از روش محاسباتی این گاه‌شماری استفاده می‌کردند ولی نام ماه‌ها و مبدا تقویم متفاوت بود. در گاه‌شماری مقدونیایی نام ماه‌ها یونانی و مبدا به صورت ثابت زمان جلوس سلوکوس اول(به احتمال زیاد) است.

اشکانیان از گاه‌شماری مقدونیایی و گاه‌شماری مخصوص خود به صورت موازی استفاده می‌کردند. استفاده موازی به این صورت که برای مثال در یک سند که مربوط به این دوره می‌باشد هر دو تاریخ ذکر شده است. منظور از گاه‌شماری اشکانیان نیز همان نام‌های متفاوت ماه‌ها و مبدا تقویم با پادشاهی اشک اول سر سلسله اشکانیان است.  البته این را باید در نظر داشت که اشکانیان و سلوکیان تا حدود زیادی همزمان بودند.

با شکست اردوان پنجم در مقابل اردشیر بابکان، سلسله ساسانی پایه گذاری شد. ساسانیان مانند هخامنشیان یک دولت مقتدر تشکیل دادند و گاه‌شماری اوستایی نو را به عنوان تقویم پذیرفتند. البته در این زمان این گاه‌شماری تغییراتی کرده بود و در مقطعی به دو گاه‌شماری عرفی و گاه‌شماری بهیزکی یا وهیژکی تقسیم شده بود. گاه‌شماری بهیزکی به صورت رسمی پذیرفته شده بود گرچه برخی از زرتشتیان اعمال دینی خود را با گاه‌شماری عرفی انجام می‌دادند. مبدا سال‌ها قرار بود از زمان سرسلسله شروع شود که دیری نپایید و شروع هر پادشاهی مبنا قرار گرفت یا هر دو مورد با هم استفاده می‌شد. یک مورد قابل توجه در این دوره تدوین زیج شاهی یا شهریاری است که در زمان انوشیروان انجام و تقویم بر اساس آن تصحیح شد.

با فتح ایران توسط مسلمانان و خلافت حکام عرب، تقویم هجری قمری به عنوان تقویم حکومتی و رسمی مورد استفاده قرار گرفت. در این دوره گاه‌شماری یزدگردی کماکان به عنوان ادامه گاه‌شماری مرسوم زمان ساسانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حال حاضر نیز این گاه‌شماری با مبدا آخرین پادشاه زرتشتی در بین زرتشتیان ایران و هند رواج دارد.

به علت عدم تطابق تقویم قمری با فصول، مشکلی برای خراج دادن به وجود آمد. گاهی اوقات زمان پرداخت خراج به قبل از برداشت محصول می‌افتاد. این امر باعث شکایت نزد متوکل و سپس معتضد، خلفای عباسی شد. مانع اصلی ایجاد یک تقویم شمسی آیه 37 سوره توبه بود که به اشتباه تفسیر می‌شد. در این آیه کسانی که به تحریف و دستکاری ماه‌های قمری مبادرت ورزند کافر معرفی شده‌اند و نه داشتن یک تقویم شمسی. بالاخره گاه‌شماری خراجی بر اساس زیج‌های استخراج شده توسط دانشمندان تدوین شد که ترکیبی از گاه‌شماری یزدگردی و گاه‌شماری ژولینی یا یولیانی بود.

گاه‌شماری جلالی با توجه به زمان تدوین آن یک شاهکار محاسباتی نجومی است. این گاه‌شماری در دوره جلال الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان خواجه نظام الملک، توسط دانشمندان آن زمان به سرپرستی حکیم عمر خیام در سال 471 هجری قمری تدوین شد. تقویم جلالی بر اساس زیج ملک شاهی با خطای یک ثانیه در 10000 سال، مبنای تقویم مورد استفاده امروزی ما می‌باشد.

زیج ایلخانی که مبنای گاه‌شماری دوازده حیوانی است توسط خواجه نصیرالدین طوسی و در دوره هلاکوخان مغول تدوین شد. این تقویم بر اساس گاه‌شماری مغولان بوده، گرچه با توجه به گاه‌شماری‌های زمان خود از جمله گاه‌شماری جلالی و همچنین رصدهای خواجه تصحیح و به روز شده است.

پایه گاه‌شماری هجری شمسی توسط میرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله اصفهانی گذاشته شد. وی برای اولین بار عبارت "سال 1264 هجری شمسی" را در تقویم استخراجی خود ذکر کرد. از آن به بعد این گونه تقویم‌ها با نام هجری شمسی برجی که بر اساس تقویم جلالی بود، متداول شد. تقویم کنونی ایران که بر اساس گاه‌شماری رسمی ایران است در 11 فروردین 1304 با تغییراتی چند در تقویم هجری شمسی برجی در مجلس شورای ملی به تصویب رسید.

در 25 اسفند 1354 در پی جلسه مشترک مجلس شورای ملی و مجلس سنا، گاه‌شماری شاهنشاهی به عنوان تقویم رسمی ایران معرفی شد. همه ارکان این تقویم با تقویم هجری شمسی یکسان بود بجز مبدا که از هجرت پیامبر به تاجگذاری کوروش کبیر تغییر یافته بود. بر مبنای این گاه‌شماری سال 2500 با 1320هجری شمسی(آغاز پادشاهی محمدرضا پهلوی) مصادف می‌شد و در واقع دو رقم سمت راست نشانگر سال‌های سلطنت شاه بود. از آنجا که این تغییر کوچک، تعیین دقیق سال تاجگذاری کوروش و این همزمانی عجیب از مصادیق تحمیق ملت بود، این تغییر در 11 شهریور 1357 و در پی آشتی شاه و ملت لغو شد.

مبنای علمی

برای حل مشکل سال شمسی و محاسبه طول آن نیاز به رصد بود. در رصد آسمان به طور کلی به دو نوع ستاره برخورد می‌کنیم. البته ستاره در اینجا به معنی هر نقطه نورانی در آسمان شب است و نه معنای علمی آن. یک دسته بطور دایم در حال حرکت و تغییر مکان هستند چه در طول فصل‌های مختلف و چه نسبت به سایر ستارگان. دسته دوم گرچه در فصل‌های مختلف جابجا می‌شوند ولی نسبت به خودشان ثابت هستند. البته باید به این توجه داشت که از ابتدا تا انتهای شب تمام ستارگان جابجا می‌شوند ولی همه با هم جابجا می‌شوند. این جابجایی به علت حرکت زمین به دور خودش است که در اینجا منظور این نوع جابجایی نیست. به صورت دقیق‌تر منظور از جابجایی تغییر موقعیت در یک نقطه مشخص از زمان مانند نیمه شب است.

دسته اول سیاراتی هستند مانند مشتری، بهرام و غیره که نزدیک به زمین هستند. دسته دوم ستارگان دوردست هستند که گرچه آنان نیز حرکت می‌کنند ولی این حرکت بسیار نامحسوس است به طوری که در طول قرن‌ها ثابت به نظر می‌رسند. این دسته ستارگان به علت ثابت بودن می‌توانستند بسیار مفید واقع شوند.

برج‌های آسمانی

با رصد خورشید مشخص شد که حرکت آن در یک چرخه فصل‌ها(برای مثال از بهار تا بهار سال بعد) به طور منظم از روی برخی از ستارگان ثابت است. در واقع مسیر حرکت خورشید نسبت به این ستارگان ثابت، دایمی و بدون تغییر بود. برای مثال در صورتی که خورشید نور نداشت و ستارگان در روز قابل مشاهده بودند، در یک زمان مشخص مثل اول بهار، خورشید همیشه بر روی یک نقطه معین نسبت به ستارگان ثابت قرار داشت. بنابر این مجموعه ستارگان در مسیر خورشید به دوازده قسمت تقسیم شدند و با توجه به شکل ظاهری آنان نامگذاری شدند. برای مثال ستارگانی که در زیر دیده می‌شوند به علت شباهت به عقرب به همین نام، نامیده شدند.

صورت فلکی عقرب
صورت فلکی عقرب

هر کدام از این تقسیمات دوازده‌گانه یک برج فلکی نامیده شد که به ترتیب عبارتند است:

شمارهبرجفارسینام‌های دیگرلاتینمعادل
1حَمَلقوچبره، گوسفند، گوسپندAriesفروردین
2ثورگاو نرگاوTaurusاردیبهشت
3جوزادو پیکرتوأمان، زُروانGeminiخرداد
4سرطانخرچنگچنگارCancerتیر
5اسدشیرشیر بزرگ، اسد اکبر، شیر اخترLeoمرداد
6سنبلهخوشهدوشیزه، عذرا، آناهیتاVirgoشهریور
7میزانترازو Libraمهر
8عقربکژدمگژدمScorpiusآبان
9قوسکمانکماندار، کمانگیر، آرش، آرش کمانگیر، رامی، نیماسپSagittariusآذر
10جدیبزغاله نربزغاله، بز، بز دریایی، کُریشکCapricornusدی
11دلوآبریزآب کش، بُرز، ساکب الماءAquariusبهمن
12حوتماهیدو ماهی، سمکه الشمالیهPiscesاسفند

در شکل زیر کلیه این دوازده مجموعه با نام آنان قابل مشاهده هستند. البته قرار گرفتن همه آنها در این شکل به معنای موقعیت آنان در آسمان نیست.

برج‌های فلکی
برج‌های فلکی

مسیر حرکت ظاهری خورشید(از دید ناظر زمینی) به نام دایره البروج شناخته شد که در زیر به صورت مفهومی و سه بعدی قابل مشاهده است.

خورشید بر روی بروج
خورشید بر روی بروج

بدین ترتیب یک پایه محاسباتی قوی برای تعیین سال شمسی به وجود آمد. در گاه‌شماری جلالی که پایه گاه‌شماری امروز ایران است از این مفاهیم برای محاسبات استفاده شد. تعیین یک مورد دیگر نیز لازم بود که شروع سال می‌باشد. لحظه ورود خورشید به برج حمل که نزدیک به اعتدال بهاری است به عنوان ابتدای سال مشخص شد. به همین ترتیب نقطه ابتدا و انتهای هر ماه به ترتیب بر اساس ورود و خروج از برج مربوطه تعیین می‌شد.

جالب است بدانید منطقه البروج یا به انگلیسی Zodiac منشا بسیاری از داستان‌ها و فیلم‌های تخیلی و حتی مورد استفاده در طالع‌بینی و فال‌گیری بوده است.

شخصیت تخیلی بر اساس برج حمل(Aries)
شخصیت تخیلی بر اساس برج حمل(Aries)

در حال حاضر برای تدوین تقویم هجری شمسی از سال اعتدالی استفاده می‌شود. یک سال اعتدالی برابر است با مدت زمان عبور زمین از یک اعتدال بهاری تا اعتدال بهاری سال بعد. اعتدال بهاری یک تعریف ریاضی مشخص دارد ولی به طور مفهومی زمانی است که طول شبانه روز یکسان شده و طول روزها افزایش می‌یابد. در نقطه مقابل اعتدال پاییزی است که طول شبانه روز یکسان شده و طول روزها کاهش می‌یابد. در دو اعتدال بهاری و پاییزی خورشید دقیقا به صورت عمود بر خط استوا می‌تابد. برای تعیین لحظه تحویل سال از زمان دقیق اعتدال بهاری استفاده می‌شود.

وضعیت تابش خورشید در تابستان(نیم کره شمالی) و دو اعتدال
وضعیت تابش خورشید در تابستان(نیم کره شمالی) و دو اعتدال

منظور از نوشتن این متن بیان ناگفته‌های تقویم هجری شمسی بود. سبک نوشتن به گونه‌ای انجام شده است تا جذاب و علمی باشد. برای مطالعه بیشتر و عمیق‌تر در زمینه تاریخ تقویم شمسی می‌توانید به تاریخ تقویم در ایران و کشورهای اسلامی در وبگاه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران یا به کتاب "تاریخ تاریخ در ایران(گاه‌شماری‌های ایرانی)" نوشته دکتر رضا عبداللهی و همچنین "تاریخ نوروز و گاه‌شماری ایران" نوشته دکتر عبدالعظیم رضایی مراجعه کنید. برای کسب اطلاعات بیشتر جستجو در وب را فراموش نکنید.

تبلیغ:
  • نمونه تقویم هجری شمسی
  • نمونه تقویم هجری شمسی
  • نمونه تقویم هجری قمری
  • نمونه تقویم میلادی فارسی
انواع تقویم‌های تصویری رایگان
دانلود تقویم

ارایه دیدگاه عمومی با امکان دادن پاسخ و رای برای کلیه کاربران

 
نظرات ( 1 )

عالی بود ممنونم

0
0