درباره تقویم هجری قمری گاه‌شماری با مبدا هجرت و بر اساس حرکت ماه به دور زمین

اهمیت ماه

در چند سال اخیر تلسکوپ‌ها از رصد ستاره‌ها به رصد سیاره‌ها تغییر وضعیت داده‌اند. حتی یک اصطلاح به نام شکار سیاره(Planet Hunting) به وجود آمده است. در ابتدا که دانشمندان سیارات دور دست را رصد می‌کردند از وضعیت آنان متعجب می‌شدند. برای مثال برخی سیارات با سرعت زیاد به دور ستاره خود می‌چرخیدند به طوری که در شش یا هفت روز یک دور کامل می‌زدند. یا سیاره‌های غول پیکری که بسیار نزدیک ستاره بودند و به نام مشتری داغ(Hot Jupiter) مشهور می‌باشند. بعد از رصد به تعداد کافی  متوجه شدند که آنها تقریبا شبیه هم هستند و این منظومه شمسی است که با بقیه فرق دارد.

به نظر می‌رسد هر قدر به زمین نزدیک‌تر هستیم شرایط خاص و ویژه‌تر می‌باشد. یکی از این موارد خاص، ماه است. ماه جنبه‌های اسرار آمیز زیادی دارد. یکی از این موارد، اندازه بزرگ آن است. با مقایسه نسبت سیارات و قمرهای آنان متوجه می‌شویم که نسبت اندازه ماه به زمین غیرعادی است. این وضعیت نظریات زیادی را در مورد پیدایش ماه سبب شده است. برای مثال یک نظریه این است که ماه یک سیاره سرگردان بوده که به دام جاذبه زمین افتاده است. در نظریه‌ای دیگر بعد از برخورد یک سیاره به زمین، ماه از به هم پیوستن باقی‌مانده‌های انفجار آنان پدید آمده است. شرایط عجیب ماه باعث شده که دانشمندان به طور کامل نتوانند در مورد این نظریات به قطعیت برسند. به عنوان نمونه طرف ماه که همیشه رو به سمت زمین است با طرف دیگر کاملا متفاوت است.

تاثیر ماه بر روی زمین به آن حد زیاد بوده است که در صورت نبودن آن نه حیات و نه تمدن بر روی زمین شکل می‌گرفت. یک تاثیر ماه در آرامش زمین است. این قمر باعث شده است که زمین حول محور خود با کمترین ارتعاش بچرخد. در صورتی که ماه نباشد زمین حول محور خود ارتعاش قابل توجهی داشته و باعث بی نظمی‌هایی بر روی زمین می‌شود. به عنوان نمونه سونامی‌های غول آسا ناگهان قسمت زیادی از یک خشکی را به زیر آب می‌بردند. یا موقعیت نواحی سرد و گرم مانند استوا و قطب‌ها به صورت قابل توجهی تغییر می‌کرد.

حتی در صورت نبودن ماه، امروزه بر روی زمین فلزات وجود نداشت. در زمانی که زمین به صورت گداخته بوده است نیروی گرانش ماه سبب شده است فلزات که سنگین هستند در اعماق زمین ته‌نشین نشده و بر روی پوسته زمین باقی بمانند. بدیهی است که تمدن بشری بدون وجود فلزات وجود نداشت و یا خیلی کندتر از وضعیت فعلی انجام می‌گرفت.

موارد ذکر شده تنها اندکی از جزییات بود که با جستجوی عبارت "effect of moon on the earth" در Google و نگاه به برخی قسمت‌های نتیجه اول و دوم(در زمان جستجو به ترتیب عبارتند از How Earth and the Moon interact  و If We Had No Moon) نوشته شد. به طور قطع موارد بسیار دیگری قابل یافتن هستند که به علت اینکه در اینجا موضوع درباره تقویم هجری قمری است و نه ماه از ادامه آن خودداری می‌شود.

تاثیرات زیستی ماه

گرچه ماه منشا تحولات بر روی زمین بوده اما ممکن است تصور شود این تغییرات محدود به پدیده‌های بلند مدت می‌باشد. مواردی که در قبل ذکر شدند در طول تغییرات زمین بوده‌اند که سنی حدود 5 میلیارد سال دارد. سوال این است که آیا تاثیرات ماه بر روی موجودات زمین که عمر آنان به ندرت از 100 سال تجاوز می‌کند، محسوس است؟ بسیاری از پدیده‌ها گرچه وجود دارند ولی در طول عمر یک موجود زنده می‌توان آنان را ثابت در نظر گرفت. به عنوان نمونه قاره‌ها بر روی زمین هر سال چند سانتی‌متر جابجا می‌شوند ولی این جابجایی نسبت به اندازه آنان و با توجه به محدوده زمانی عمر ما تقریبا صفر است.

پاسخ این است که نیروی گرانشی ماه آنقدر محسوس می‌باشد که نه تنها بر روی محیط زندگی مانند سطح آب دریاها تاثیر می‌گذارد بلکه بر روی موجودات نیز تاثیراتی دارد. با بررسی آماری می‌توان متوجه شد که تاثیرات ماه نه تنها در طول زندگی بلکه حتی در یک چرخه ماهانه آن نیز وجود دارد. یک بررسی آماری در مرکز درمانی حیوانات نشان داد که مراجعه به اورژانس در شب به هنگام ماه کامل برای گربه‌ها و سگ‌ها به ترتیب 23 و 28 درصد بیشتر بوده است. در ماه کامل، بد رفتاری و ایجاد جراحت این حیوانات افزایش می‌یابد. محققان نمی‌توانند دلیل این امر را تعیین کنند ولی حدس می‌زنند که در ماه کامل این حیوانات به علت روشنایی، زمان بیشتری را بیرون می‌گذرانند. یک پدیده مشابه که سال 2011 در مجله PLOS ONE منتشر شد نشان داد که احتمال حمله و کشتن انسان توسط شیرهای آفریقایی در روز بعد از ماه کامل بیشتر است. در این موارد شاید ماه کامل تاثیر روانی مخرب بر این حیوانات دارد.

در موردی دیگر می‌توان به رفتار شیر مورچه(Doodelbug یا Antlion) اشاره کرد. این حشره شبیه سنجاقک که در ایران هم وجود دارد در ابتدای زندگی به صورت لارو است. این لارو در خاک حفره‌های قیفی شکلی را حفر کرده و برای افتادن حشرات در آن که بیشتر مورچه‌ها هستند به انتظار می‌نشیند. شیر مورچه هر روز حفره در خاک ایجاد می‌کند. تحقیقات نشان داد که این حفره‌ها در ماه کامل بزرگ‌تر هستند. در ابتدا به نظر می‌رسید که به علت روشنایی بیشتر، حشرات نیز فعال‌تر بوده و نیاز به حفره بزرگتری می‌باشد. اما در با تحقیقات روشن شد که این رفتار در تاریکی مطلق در آزمایشگاه نیز ادامه می‌یابد. به نظر می‌رسد که یک عامل دیگر که به چرخه ماه ارتباط دارد در این رفتار تاثیر می‌گذارد.

مواردی از این دست در وب قابل جستجو هستند. آنچه که ذکر شد و سایر موارد دیگر در Six Wild Ways the Moon Affects Animals قابل مطالعه بیشتر می‌باشند.

این رفتارهای متفاوت در ابتدا و میانه هر ماه ممکن است به علت نیروی گرانشی ماه و خورشید باشد. در ابتدای یک ماه قمری، خورشید و ماه در یک سمت زمین هستند و بنابر این نیروی گرانشی آنان با هم جمع می‌شود. اگر دقت کرده باشید در ابتدای هر ماه قمری، خورشید و ماه تقریبا با هم طلوع و غروب می‌کنند. در وسط ماه قمری و زمانی که ماه کامل است، خورشید و ماه در دو طرف مقابل زمین هستند. هنگامی که خورشید غروب می‌کند، ماه طلوع می‌کند و برعکس. لذا نیروی گرانشی آنان مخالف هم بوده و تا حدودی یکدیگر را خنثی می‌کنند. البته این مورد حدس نویسنده است و میدان گرانشی ماه، زمین و خورشید جای بحث زیادی دارند تا اینکه خیلی ساده جمع یا خنثی شوند.

با توجه به این موارد می‌توان نتیجه گرفت که یک گاه‌شماری که بر اساس گردش ماه به دور زمین باشد ضروری است. تقویم تنها برای تعیین گذشت زمان کاربرد ندارد. همانگونه که یک تقویم شمسی کاربردی برای پیش‌بینی تغییرات آب و هوایی در فصل‌های مختلف دارد، یک تقویم قمری کاربرد طبی برای بشر و پیش‌بینی رفتارهای طبیعت و موجودات می‌تواند داشته باشد. هیچ کدام از این دو مورد جایگزین دیگری نمی‌تواند بشود و هر کدام استفاده خاص خود را دارند.

تقویم هجری قمری:تقویم قمری مطلق

تقویم قمری به معنی مبنا قرار دادن شکل ماه هنوز هم در گاه‌شماری‌های چینی، کره‌ای، هندو، عبری و سایر موارد دیگر جز لاینفک گاه‌شماری به حساب می‌آید. آنچه که وجه مشترک این تقویم‌ها است تصحیح شدن آنان برای همزمان شدن با فصل‌ها می‌باشد. به عبارت دیگر تمامی این تقویم‌ها به صورت قمرشمسی درآمده‌اند تا نیاز یاد شده را تحت پوشش قرار دهند.

در میان کلیه تقویم‌های جاری دنیا تنها تقویم هجری قمری یک تقویم کاملا قمری باقی مانده است. علت اصلی قمری ماندن این تقویم تاکید آیه 37 سوره توبه مبنی بر حرام شمردن نسی‌ء و تاکید مجدد پیامبر در حَجه الوداع مبنی بر این موضوع می‌باشد. لازم به ذکر است که نسی‌ء اضافه کردن یک ماه در فواصل گوناگون برای همزمان شدن با فصل‌های طبیعی بوده که توسط اعراب جاهلی به تقلید از سایر گاه‌شماری‌ها مانند بابلی انجام می‌شده است. در این آیه با شدت زیادی از این کار  نهی شده است. آیه 37 سوره توبه می‌فرماید:

إِنَّمَا النَّسى ءُ زِیَادَةٌ فى الْکفْرِ یُضلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یحِلُّونَهُ عَاماً وَ یحَرِّمُونَهُ عَاماً لِّیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سوءُ أَعْمَلِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِى الْقَوْمَ الْکفِرِینَ

نسی‌ء گناهی است علاوه بر کفر، کسانی که کافر شدند به وسیله آن گمراه می‌شوند، یک سال آن ماه‌ها را حرام می‌کنند و یک سال را حلال، تا با عده ماه‌هایی که خدا حرام کرده مطابق شود، پس(این عمل باعث می‌شود که)حلال کنند چیزی را که خدا حرام کرده، (آری) اعمال بدشان در نظرشان جلوه کرده و خداوند مردمان کافر را هدایت نمی‌کند.

در مورد چگونگی تعیین مبدا این تقویم نیز روایات زیادی وجود دارد. یک روایت این است که پیامبر با ورود به مدینه در هجرت از مکه دستور ایجاد گاه‌شماری با همان مبدا یعنی ربیع الاول آن سال را صادر فرمودند. روایت دیگر این است که در زمان خلیفه دوم عمر بن خطاب، دستور ایجاد گاه‌شماری با مبدا هجرت و با شروع از ماه محرم صادر شد. این روایات به شکل‌های مختلف وجود دارند برای مثال یک مورد این است که گاه‌شماری از زمان پیامبر وجود داشته و خلیفه دوم به رسم زمان جاهلی تنها ماه شروع را از ربیع الاول به محرم تغییر داده است. به هر حال از این روایات به صورت قطعی نمی‌توان نتیجه مشخصی گرفت.

تقویم هجری قمری شالوده و زیربنای بسیاری از اعمال و آیین‌های دینی مسلمانان می‌باشد. در برخی موارد با شدت زیادی بر یک ماه یا ماه‌های مشخص تاکید و عدول از آن حرام شمرده شده است. برای مثال ماه رمضان خصوصیاتی دارد که سایر ماه‌ها ندارند. حتی تاکید قرآن این است که این ماه‌ها پس و پیش هم نشوند. این که چه فلسفه و یا چه مبنای کیهانی در پس این ماجرا است، به صورت دقیق روشن نیست. در برخی موارد شدت کاهش می‌یابد و بهتر بودن انجام یا انجام ندادن یک کار مطرح می‌شود. برای مثال قمر در عقرب  قابل ذکر است. این مورد زمانی است که ماه در صورت فلکی عقرب می‌رود. روایت شده است که در این زمان کارهایی مانند انعقاد نطفه، افتتاح کسب و کار و سایر موارد حساس دیگر انجام نشود. اینکه چقدر این موارد موثق هستند و چه مبنای علمی می‌توانند داشته باشند نیاز به پژوهش دارد. البته در این زمینه مواردی مانند هم فاز شدن انرژی‌های منفی و سایر موارد مطرح شده‌اند ولی مبنای علمی دقیقی ندارند.

مشکلی که هر سال در آخر ماه رمضان بروز می‌کند تعیین زمان عید فطر یا شروع ماه بعد است. در ایران تعیین ابتدای ماه باید اثبات شود. روش اثبات توسط دیده شدن به وسیله ناظر زمینی انجام می‌پذیرد و نه تنها محاسبات. در ششمین همایش رویت هلال و تقویم که در 17 اردیبهشت 1394 برگزار شد تلاش‌های زیادی برای تعیین مدل‌هایی جهت رویت‌پذیری ماه ارایه شد که امیدوار کننده به نظر می‌رسد. شاید در سال‌های آینده بتوان تعیین ابتدای ماه را با قطعیت نزدیک 100 درصد انتظار داشت.

در این متن سعی شده بود ناگفته‌های تقویم هجری قمری بیان شود. نوشتن مطالب به گونه‌ای انجام شده بود که علاوه بر افزایش دانش، خارج از حوصله استفاده کنندگان قرار نگیرد. شما می‌توانید برای اطلاعات بیشتر و عمیق‌تر در زمینه تاریخ تقویم هجری قمری به تاریخ تقویم در ایران و کشورهای اسلامی در وبگاه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران یا به کتاب "تحقیقی در زمینه گاه‌شماری‌های هجری قمری و مسیحی" نوشته دکتر رضا عبداللهی مراجعه کنید. برای کسب اطلاعات بیشتر جستجو در وب را فراموش نکنید.